SAVUNMA VE SAVUNMA SANAYİİ İŞ BİRLİĞİNE İLİŞKİN STRATEJİK ORTAKLIK
19. Liderler, ulusal savunmanın güçlendirilmesi, savunma sanayiinde stratejik özerkliğin artırılması ve küresel barış ve istikrara katkıda bulunulmasında savunma ve savunma sanayi alanında iş birliği yapılmasının stratejik önemini vurgulamışlardır.
20. İki Lider, iki ülke arasındaki savunma sanayii alanında iş birliğini geliştirmek, her iki ülkenin ulusal savunma ekosistemlerini teşvik etmek ve karşılıklı fayda sağlayan projeler yoluyla yüksek teknoloji endüstrilerinde ikili iş birliğini güçlendirmek için bir yol haritası geliştirmenin önemini ele almıştır.
21. Her iki Lider, iş birliğini tedarikin ötesine taşıma konusunda mutabık kalmış ve Endonezya'da öncü Türk savunma sanayii firmaları için ortak girişim ve temsilcilik ofisleri kurulmasını memnuniyetle karşılamıştır.
22. İki Cumhurbaşkanı, ayrıca, Endonezyalı öğrenci ve subaylar için özellikle Türk savunma kurumlarında siber güvenlik, istihbarat ve terörle mücadele gibi kilit alanlarda eğitim ve öğretim konusunda karşılıklı iş birliği yapılmasına yönelik fırsatlar ile insan kaynakları kapasitesinin geliştirilmesinin de bir öncelik olması gerektiği konusunda mutabık kalmışlardır.
23. Her iki Lider, 2025 yılında stratejik savunma iş birliğinin uygulanmasını görüşmek ve izlemek üzere Dışişleri ve Savunma Bakanları arasında düzenli 2+2 toplantılar yapılması konusunda mutabık kalmışlardır.
İmza töreninde, Baykar Genel Müdürü Haluk Bayraktar da yer aldı.
GÜVENLİK ALANINDA İŞ BİRLİĞİ
24. İki Lider, başta sınır aşan ve organize suçlar ve terörizm olmak üzere her türlü suçla mücadele ve güvenlik tehditlerinin ele alınmasında uluslararası iş birliğinin geliştirilmesi hususlarındaki ortak kararlılıklarının altını çizmiştir.
25. Her iki Lider, bilgi ve deneyim paylaşımı yoluyla ulusal, bölgesel ve uluslararası güvenlik risklerinin değerlendirilmesi amacıyla ilgili istihbarat ve polis teşkilatları arasında yakın temas sağlanması ve iş birliği kurulması hususunda da mutabık kalmış ve bu yönde talimat vermişlerdir.
ENERJİ GÜVENLİĞİ ORTAKLIĞININ GÜÇLENDİRİLMESİ
26. Liderler, enerji güvenliğinin ekonomik kalkınmanın desteklenmesindeki kritik rolünü kabul etmişlerdir. Liderler, ayrıca, gelecek nesiller için daha yeşil, daha sürdürülebilir bir gelecek yaratmak üzere temiz enerji teknolojilerinde inovasyonu teşvik etmeye yönelik ortak kararlılıklarını ifade etmişlerdir. Bu bağlamda, her iki ülkede ve ötesinde enerji araştırma, üretim ve geliştirme projelerinde iş birliğine hazır olduklarını ifade etmişlerdir.
27. İki Lider, ayrıca, iki ülkenin kamu iktisadi teşebbüslerini ve özel sektörünü Endonezya'da, Türkiye'de ve üçüncü ülkelerdeki enerji geliştirme projelerinde iş birliği yapmaya teşvik etmişlerdir.
28. Her iki Lider, başta jeotermal enerji olmak üzere yeni ve yenilenebilir enerji kaynaklarının kullanımı yoluyla sürdürülebilir kalkınmanın ilerletilmesi ve iklim değişikliğinin ele alınması için iş birliğinin önemini vurgulamışlardır.
29. Her iki Lider, ayrıca, temiz enerjiye geçişte kritik hammaddelerin oynayacağı hayati role ve bu alanda diyaloğun geliştirilmesi ihtiyacına dikkat çekmişlerdir.
30. Her iki Cumhurbaşkanı, ilgili Bakanları ve kurumları, Türkiye'de ve Endonezya'da ve üçüncü ülkelerde yeni ve yenilenebilir enerji aramalarına yatırım yapma konusunda iş birliğini kolaylaştırmaya teşvik etmiş olup bu yönde talimat vereceklerdir.
ALTYAPI ALANINDA İŞ BİRLİĞİNİN TEŞVİK EDİLMESİ
31. Her iki Cumhurbaşkanı, halklarının refahını artırmak amacıyla, Endonezya ve Türkiye arasında altyapı alanında iş birliği yapılmasının ekonomik büyüme, bağlantı, üretkenlik ve kalkınma açısından kritik önem taşıdığını vurgulamışlardır.
32. Liderler, Türkiye'nin inşaat şirketlerinin, üç milyon konut projesi ve yeni başkent Nusantara'nın geliştirilmesi planı da dahil olmak üzere Endonezya'nın ulusal stratejik altyapı projelerine katılımını memnuniyetle karşılamışlardır.
33. Her iki Lider, altyapı alanında iş birliği potansiyellerini ve bunların hayata geçirilmesinin tartışılmasını sürdürmek üzere bir Endonezya-Türkiye Altyapı Forumu kurulması konusunda mutabık kalmıştır.
34. Her iki Cumhurbaşkanı, ilgili Bakanlıklara iki ülke arasında altyapı alanında iş birliği yapılmasının planlanması ve bunun hayata geçirilmesini takip etme talimatı verme konusunda mutabık kalmışlardır.
İNSANA, EĞİTİME, SAĞLIĞA VE AFET YÖNETİMİNE YÖNELİK YATIRIM
35. Liderler, gelecekte sağlam ikili ilişkilerin temel direği olarak halklar arası bağlantının öneminin altını çizmişlerdir. Kültürel, akademik ve sosyal bağlantılar, karşılıklı anlayışın ve uzun vadeli iş birliğinin geliştirilmesinde bir mihenk taşı görevi görmektedir.
36. Geleceğin liderleri olacak gençleri hazırlamak için iki ülke burslar, ortak araştırma programları ve üniversiteler arası iş birlikleri de dahil olmak üzere akademik ve eğitim ortaklıklarını genişletmeye isteklidir. Özellikle bilim, teknoloji, mühendislik ve tıp disiplinlerine odaklanılacaktır. Ayrıca, iş birliğini güçlendirmek amacıyla karşılıklı gençlik merkezi ziyaretleri, inceleme ziyaretleri, gençlik ve uzman değişim programları düzenlenecektir.
37. Her iki Taraf, ortaöğretim alanında iş birliğini geliştirmek amacıyla okul kurulmasına yönelik girişimleri desteklemiştir.
38. İki ülke, bilimsel ekosistemi güçlendirmenin ve gençler arasında teknolojiye olan ilgiyi artırmanın önemini kabul etmişlerdir. Bu vizyon doğrultusunda Endonezya, Türkiye'nin öncü havacılık ve teknoloji festivali TEKNOFEST'e 2026'da veya en geç 2027'de ev sahipliği yapma niyetini ifade etmiştir.
39. Her iki Lider, dirençli ulusal sağlık sistemleri oluşturmanın önemini vurgulamışlardır. Bunu desteklemek üzere, tıbbi altyapının geliştirilmesi konusunda ve aşı ve ilaçların ortak üretimi konularında iş birliği yapmaya karar vermişlerdir.
40. İki Cumhurbaşkanı, ayrıca, uluslararası toplumun gelecekteki salgınlara karşı hazırlıklı olmasını sağlamak üzere küresel sağlık mimarisinin dayanıklılığının güçlendirilmesinin önemini güçlü bir şekilde vurgulamışlardır.
41. Doğal afetlere eğilimli uluslar olarak, Liderler, afet riskinin azaltılması, hazırlık, müdahale ve toparlanma konularında iş birliğini güçlendirmek için mutabık kalmışlardır. Her iki Tarafın personelinin kapasitesini artırmak, en iyi uygulamaları paylaşmak ve dirençli altyapılar ve teknolojiler inşa etmek için Sürdürülebilir Dirençlilik Paradigmasını karşılıklı iş birliği ve ortak çalışma suretiyle uygulamanın önemini vurgulamışlardır.
KÜLTÜREL ALANDA İŞ BİRLİĞİNİN GELİŞTİRİLMESİ
42. Türkiye ve Endonezya arasındaki derin kültürel, tarihi, dini ve halklar arasındaki bağları tanıyan iki Lider, kültürel alanda iş birliğini güçlendirmeye yönelik kararlılıklarını bir kez daha teyit etmektedir.
43. Her iki Lider, Türkiye ve Endonezya arasındaki tarihi bağları, özellikle de 16. yüzyıldan bu yana Osmanlı İmparatorluğu ve Açe Sultanlığı arasındaki bağları takdir etmektedir. Bu tarihi bağları daha da ileriye götürme arzularını ifade etmişler ve bu mirası vurgulamak üzere ortak bir film yapımında iş birliği yapılmasını memnuniyetle karşılamışlardır.
44. Her iki Lider, kültürel mirasın korunması, muhafazası ve dijitalleştirilmesine yönelik ortak girişimlerin yanı sıra, üçüncü ülkelerden gelen kültürel eserlerin menşe ülkelerine iadesi konusunda en iyi uygulamaların paylaşımı, kapasite geliştirme ve uzman istişaresinin geliştirilmesi yönündeki kararlılıklarının altını çizmektedir.
45. İki Lider, küresel diyaloğu ve İslam kültürünün değerinin anlaşılmasını teşvik etmek amacıyla, uzmanlık ve kurumsal kapasiteyi güçlendirmek için kültürel miras yönetimi, el yazmalarının korunması ve İslam sanatı çalışmaları konularında eğitim alanında değişimler yapılmasına yönelik iş birliğini geliştirme konusunda mutabık kalmışlardır.
BÖLGESEL VE KÜRESEL İŞ BİRLİĞİNİN DERİNLEŞTİRİLMESİ
46. Her iki Cumhurbaşkanı, küresel sisteme yönelik artan kutuplaşma ve güvensizlikle birlikte çok yönlü sınamaların yaşandığı mevcut küresel düzene ilişkin ortak bir bakış açısını paylaşmıştır. Bu zorlukların üstesinden gelebilmek için, her iki Lider çok taraflı iş birliğinin teşvik edilerek stratejik iş birliğinin güçlendirilmesi konusunda mutabık kalmışlardır.
47. Bu bağlamda her iki Lider, Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi de dâhil olmak üzere küresel yönetişim kurumlarının uluslararası sınamaları etkin bir şekilde ele alacak şekilde reforme edilmesinin önemini vurgulamışlardır. Benzer şekilde, her iki Lider, İİT'in mevcut ve yeni sınamalarla başa çıkma kabiliyetini geliştirmek ve güçlendirmek ve faaliyetlerini daha iyi planlamak için Teşkilat Reform sürecinin yeniden canlandırılmasının önemini vurgulamışlardır.
. ʺTürkiye Cumhuriyeti Hükümeti ile Endonezya Cumhuriyeti Hükümeti Arasında Enerji ve Doğal Kaynaklar Alanında Mutabakat Zaptıʺ, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanı Alparslan Bayraktar ve Endonezya Enerji ve Maden Kaynakları Bakanı Bahlil Lahadalia tarafından imza altına alındı.
48. Liderler, Filistin Devleti'nin egemenliğini ve bağımsızlığını destekleme konusundaki sarsılmaz kararlılıklarını bir kez daha teyit etmişlerdir. Liderler, Gazze'deki ateşkesin Filistin-İsrail ihtilafına kalıcı bir çözüm bulunmasına yönelik çok önemli bir adım olduğu ve bu çözümün, uluslararası kabul görmüş parametrelere uygun olarak, iki devletli çözüm çerçevesinde bağımsız bir Filistin Devleti'nin kurulmasını kapsaması gerektiği hususunda mutabık kalmışlardır.
49. Her iki Lider, Gazze ve Lübnan halklarına karşı işlenen ve insani bir krize yol açarak Orta Doğu'daki istikrarsızlıkta payı bulunan zulümleri şiddetle kınamışlardır. Sorumluların uluslararası hukuk temelinde cezasız kalmaksızın hesap vermeleri gerektiği hususunda mutabık kalmışlardır.
50. İki Lider, ayrıca, uzun süredir devam eden saldırıların yol açtığı insani krizin aşılması amacıyla ateşkes süresince Gazze'ye insani yardımların güvenli, hızlı ve engelsiz bir şekilde ulaştırılması çağrısında bulunmuştur. Her iki Cumhurbaşkanı Gazze halkının ana vatanlarından taşınması fikrini reddetmiştir.
51. Her iki Lider, İsrail'in Doğu Kudüs de dahil olmak üzere Batı Şeria'daki Filistinli nüfusa karşı yürüttüğü ve Gazze'deki ateşkes anlaşmasının ardından barış umutlarını baltalayan askeri operasyonunu kınamış ve uluslararası toplumu bu adaletsizliği ele almaya, İsrail'in Filistin topraklarındaki yasa dışı işgalini kalıcı hale getirme yönündeki bariz niyetini etkili bir şekilde engellemeye çağırmıştır.
52. Suriye'ye ilişkin olarak iki Cumhurbaşkanı, Suriye'nin toprak bütünlüğüne ek olarak Suriye halkının iradesini yansıtan barışçıl ve kapsayıcı bir geçiş sürecine yönelik güçlü desteklerini yinelemişlerdir. Mültecilerin güvenli bir şekilde geri dönüşlerinin kolaylaştırılması ve bölgedeki terörizmin ortadan kaldırılması için uluslararası iş birliğine duyulan ihtiyaç konusunda mutabık kalmışlardır.
53. Endonezya, Türkiye'nin bölgesel barış ve kalkınmaya katkıda bulunma potansiyelinin farkında olarak ve ASEAN'a özel öncelik vererek Türkiye'nin Asya ülkeleri ve bölgesel kurumlarla ilişkilerini güçlendirmeyi amaçlayan Yeniden Asya Girişimini takdir ederek, Türkiye'nin ASEAN'ın Diyalog Ortağı olma arzusuna desteğini yinelemiştir.
54. Her iki Taraf, çok taraflı kalkınma bankaları da dahil olmak üzere mevcut çok taraflı iş birliği mekanizmalarını etkin bir şekilde hayata geçirme ve her ikisinin de üyesi olduğu uluslararası örgütler kapsamında ortak çıkarları ilgilendiren konularda iş birliği yapma hususunda mutabık kalmışlardır.
55. Her iki Lider, gelişmekte olan ülkelerin sanayileşme ve kaynaklardan yararlanma haklarını vurgulayarak, daha adil ve kapsayıcı bir küresel ekonomik düzen için iş birliği yapma konusunda mutabık kalmışlardır.
56. Her iki Lider, gelişmekte olan ülkelerin sürdürülebilir kalkınma ve sanayileşme haklarını savunarak, daha adil ve kapsayıcı bir küresel düzen yaratma konusundaki kararlılıklarını teyit etmişlerdir. Tüm ulusların küresel ticaretten, teknoloji transferlerinden ve endüstriyel aşağı akıştan faydalanmaları için eşit fırsatların sağlanmasının önemini vurgulamışlardır.
57. Her iki Taraf, sanayide aşağı akışın, katma değerli büyümenin temel itici gücü olduğunu kabul ederek, uluslararası platformlarda gelişmekte olan ülkelerin çıkarlarını gözetmeye isteklidir. Cumhurbaşkanları; sanayileşme çabalarını, kapasite geliştirmeyi ve gelişmekte olan ülkelerin ileri teknolojilere erişimini destekleyen girişimlerde iş birliği yapma konusunda mutabık kalmışlardır.
58. Liderler ayrıca, küresel ekonomik yönetişim kurumlarının kalkınma ihtiyaçlarına öncelik verecek ve sistemik eşitsizlikleri azaltacak şekilde reforme edilmesi çağrısında bulunmuşlardır. Güney-Güney iş birliğini, adil ticaret uygulamalarını ve adil kaynak dağılımını güçlendirmeye yönelik ortak vizyonlarını yinelemişlerdir. İki ülke, kapsayıcı endüstriyel büyümeyi teşvik ederek, herkes için ortak refah ve sürdürülebilir kalkınmayı destekleyen daha adil bir dünya düzeni yaratmayı amaçlamaktadır. Bu amaçla iki Lider; G20, MIKTA ve D-8 gibi uluslararası ve bölgesel ekonomik forumlar ve örgütler bünyesinde iş birliklerini sürdürmeye kararlıdır.
59. Bu bağlamda, iki Lider, her iki ülkenin ilgili kalkınma ajansları aracılığıyla, sadece kendi ülkelerinde değil, aynı zamanda özellikle Afrika ve Pasifik bölgesindeki diğer gelişmekte olan ülkelerde de ortak girişimler yoluyla kalkınma iş birliğini geliştirme konusunda mutabık kalmışlardır.
KURUMSAL ÇERÇEVE
60. Birinci Yüksek Düzeyli Stratejik İşbirliği Konseyi, Endonezya-Türkiye ilişkilerinde bir dönüm noktası olmuş ve önümüzdeki on yıllar için de ikili ilişkilerin derinleştirilmesine yönelik kapsamlı bir yol haritasının temelini atmıştır. Her iki Lider "İnsanlar için; Yeni Dünya için Ortaklık" ortak vizyonuna ulaşma konusunda iyimserliklerini ifade etmişlerdir.
61. Her iki Lider, Ekonomik ve Teknik İşbirliği Karma Komisyonu'nun (KEK) toplanması ve Türkiye-Endonezya Altyapı Forumu'nun kurulması hususunda mutabık kalmış olup ilgili Bakanlara bu yönde talimat vereceklerdir.
62. Her iki Cumhurbaşkanı, İkinci Yüksek Düzeyli Stratejik İşbirliği Konseyi'nin 2027 yılında Türkiye'nin ev sahipliğinde toplanması konusunda mutabık kalmışlardır.
63. Konsey bünyesindeki Ortak Stratejik Planlama Grubu, Dışişleri Bakanları başkanlığında, Birinci Yüksek Düzeyli Stratejik İş Birliği Konseyinin sonuçlarını takip etmek ve Konseyin ikinci toplantısını hazırlamak üzere toplanacaktır.
64. Cumhurbaşkanı Erdoğan, ziyareti sırasında kendisine ve heyetine yönelik sıcak karşılama ve gösterilen misafirperverlik için Başkan Subianto'ya şükranlarını sunmuştur.
Başkan Erdoğan, Endonezya Cumhurbaşkanı Prabowo Subianto tarafından resmî törenle karşılandı (Fotoğraf: AA)
